In de marge van het doek - Geboeid naast Maria Stuart I

Een prinses, een bediende

In 1664 schilderde hofschilder Adriaen Hanneman een bijzonder portret van prinses Maria Stuart I (1631-1660). Hoewel de weduwe van stadhouder Willem II van Oranje (1626-1650) op het moment van schilderen al vier jaar overleden was, maakte de schilder haar voor even springlevend. 

Maria is gekleed als uitheemse prinses, behangen met parels en met een Braziliaanse heilige verenmantel over haar zilveren japon. De prinses wordt omringd door objecten die het schilderij een exotische sfeer geven. Zo ligt er aan de linkerkant een enorme schelp. Precies zo was de prinses in januari 1655 op een bal verschenen. 'Prachtig verkleed als een Amazone', zo had een tijdgenoot geschreven.  

En dan is daar de tweede, springlevende figuur op het doek. Een zwarte man, dienstbaar in de schaduw van de stadhoudersvrouw.   

Lees verder onder de afbeelding.

Hoewel we over de prinses vrij veel weten, weten we over de man in de marge heel weinig. Wie was hij? Wat is zijn functie op dit schilderij? En wat vertelt dit schilderij ons over zijn geboeide geschiedenis?

Vorstelijke traditie

Vanaf het moment dat de Trans-Atlantische slavenhandel tussen Afrika en de Amerika's aantrok, kwam er tegelijkertijd een nieuwe geschenkcultuur op gang. Jonge zwarte mannen en vrouwen werden als geschenken uitgewisseld onder de rijke witte bevolking in Europa. Slavernij was in landen als Nederland, Frankrijk en Engeland formeel verboden. Daarom kregen de meeste mannen en vrouwen de functie van bediende aan de vorstelijke hoven en de rijke huishoudens. Sommige van hen kregen een representatieve functie aan de hoven, bedoeld om indruk te maken op eventuele gasten. Hoe het ook zij, vrij waren ze niet.

In de marge

De markiezin de Louville met een zwarte man, c. 1708.

In de loop van de zeventiende en achttiende eeuw nam het aantal portretten met zwarte bedienden in de marge aanzienlijk toe. Veel vorsten, adellijke families en stedelijke bestuurders in binnen- en buitenland zich portretteren met zwarte bedienden als symbool voor rijkdom, moderniteit en status. De bedienden werden zichtbaar ondergeschikt afgebeeld. In een dienstbare houding, iets naar voren gebogen en wegkijkend van de toeschouwer voerden zij vaak een handeling uit voor de witte man of vrouw naast hen op het schilderij.  

Toch kunnen we niet altijd met zekerheid zeggen of alle bedienden op de schilderijen ook wel degelijk echt hebben bestaan. Wie in Europa een zwarte bediende in huis had, liet zich daar ook mee afbeelden. Wie dat niet had, vroeg de schilder toch een bediende op het schilderij te schilderen.  

Lees verder onder de afbeeldingen.

Vragen

Terug naar het portret van Maria Stuart I. Wie goed kijkt, ziet tegenstellingen. Zij kijkt ons recht aan, hij niet. Zij is uitbundig gekleed, hij draagt een pagekostuum. Zij staat rechtop, hij hangt nederig voorover. Zij was vrij, hij ongetwijfeld niet. Over haar weten we veel, over hem niets.

Schilderijen als het portret van Maria Stuart I werden geschilderd in opdracht van witte dames en heren. De zwarte mannen en vrouwen, maken deel uit van deze schilderijen, als figuren in de schaduw. Toch leggen ze hiermee een geschiedenis bloot die veel vertelt én tegelijkertijd vragen oproept. De schilderijen maken de geboeide geschiedenis van zwarte mannen en vrouwen in Europa voor even iets verder zichtbaar in de marge van het schildersdoek.

Geboeid

Nederland kent een belangrijke geschiedenis als het gaat om slavenhandel en slavernij. Het EO-project Geboeid bestaat onder meer uit een interactieve documentaire waarin de fictieve levensverhalen van vier personen tijdens de slavernij centraal staan. Elk verhaal zet je voor verschillende keuzes. Welke zou jij gemaakt hebben? Ontdek het op geboeid.com. 

Beeldmateriaal: Rijksmuseum Amsterdam / Mauritshuis Den Haag / Christie's / Kasteel Duivenvoorde