Een keizer, een tsaar, een vrouw

De herdenking van de Slag bij Waterloo, dit jaar twee eeuwen geleden, gaat in heel Europa bepaald niet onopgemerkt voorbij. Ook de Hermitage Amsterdam pakt uit. Het museum zoomt in op de beslissende jaren vóór Waterloo en portretteert Napoleon in relatie tot Joséphine (hij beschouwde haar ook na hun echtscheiding als zijn grote liefde) en tsaar Alexander I, die tegelijkertijd zijn vriend en vijand was. Voor de opening van deze expositie, eind maart, was alles uit de kast gehaald. Directe nazaten van zowel Napoleon Bonaparte als de Romanovs meerden met een sloep van de Koninklijke Marine aan bij het monumentale gebouw aan de Amstel. Graaf Alexandre Colonna-Walewski is een directe afstammeling van Napoleon Bonaparte en diens maîtresse Maria Walewska. Maria schonk in 1810 het leven aan een zoon, die als onwettig kind niet met de naam Bonaparte werd getooid, maar wel adellijke titels kreeg en landerijen in Italië. De andere speciale gast was prins Dimitri Romanov (1926), bankier in ruste en actief op het gebied van liefdadigheid, is een achter-achterkleinzoon van tsaar Nicolaas I van Rusland, Terug naar het begin van de 19^e eeuw. In haar kasteel even buiten Parijs zit Joséphine vaak alleen thuis; keizer Napoleon heeft het druk met oorlog voeren –maar ook met vrede sluiten. Na dagen onderhandelen wordt in 1807 op een vlot in de rivier de Nemen een vredesakkoord getekend, het historische verdrag van Tilsit. Frankrijk, Pruisen en Rusland bepalen daar in zekere zin de toekomst van Europa . De keizer en de tsaar zijn beslist onder de indruk van elkaar. ‘Hij is een bijzonder knappe, jonge en vriendelijke keizer. Hij heeft meer intelligentie dan de mensen zeggen’, aldus Napoleon. Later geeft hij hem impliciet een groot compliment door op te biechten ‘Als ik niet Napoleon was, had ik Alexander willen zijn.’  De tsaar op zijn beurt oordeelt ook positief over zijn collega, al beperkt hij zich in de volgende uitspraak tot het uiterlijk: ‘Hij heeft zulke helder grijze ogen dat het moeilijk is als hij je recht aankijkt’. De tsaar en de keizer lijken vrienden voor het leven te worden en zullen elkaar in de daarop volgende jaren met diplomatieke cadeaus overladen. Berezina De vrede is echter verre van duurzaam. Beide partijen schenden de afspraken die ze in Tilsit zo optimistisch hadden gemaakt. Een afgewezen huwelijksaanzoek (Napoleon vraagt Alexander de hand van zijn zuster Anna Pavlovna – en krijgt nul op het request) doet de betrekkingen ook geen goed. Op 10 juni 1812 verklaart Napoleon aan Rusland de oorlog. Het keizerlijke leger zal later dat jaar een dramatische nederlaag lijden. De slag bij de Berezina wordt een symbool voor de verschrikkingen van de oorlog; het ijskoude water, de uitputting, de paniek bij paarden en mensen, de wegzakkende karren – het is allemaal indringend vastgelegd door o.a. de kunstschilder Peter von Hess. Van de 600.000 soldaten (waarbij enkele tienduizenden Nederlanders zijn aangesloten) zijn er uiteindelijk nog een schamele 30.000 in leven. Napoleon wordt verbannen. Ook aan Russische zijde worden zware verliezen geleden; in totaal zijn binnen het jaar waarschijnlijk een miljoen mensen gesneuveld. Ondanks het feit dat dus ook de tsaar bepaald niet als winnaar uit de strijd is gekomen, presenteert hij zich wel als zodanig in Parijs. Daar legt hij contact met de Joséphine, inmiddels gescheiden van Napoleon. De ex-keizerin mag de tsaar graag, en de genegenheid is wederzijds. Joséphine geeft hem een geschenk waar zelfs een tsaar alleen maar van kan dromen: de antieke Gonzaga Camee uit de 3^e eeuw voor Christus. Het stuk sardonyx ter grootte van een struisvogelei was ooit op een weinig elegante wijze in haar bezit gekomen: Napoleon had het geroofd uit het Vaticaan. Voor Cathelijne Broers is dit kleinood het topstuk van de tentoonstelling, omdat het de ingewikkelde driehoeksrelatie van de tsaar en de keizer(in) perfect illustreert. ‘Je zou er de vingerafdrukken van drie inspirerende personen op terug kunnen vinden. Bovendien is het van een weergaloze schoonheid’, zei ze tegenover de NOS. ‘Maar het gaat me ook om het ontroerende verhaal erachter.’  Daarmee doelt ze op het feit dat de tsaar, ook al had hij de keizer verslagen, dienst (ex-)echtgenote toch respectvol behandelde. Dat had hij dan gemeen met zijn naamgenoot Alexander de Grote, die de familie van zijn overwonnen vijand ook met alle égards behandelde. Longontsteking Er zijn geen bewijzen voor een liaison tussen de twee maar dat ze bijzonder op elkaar gesteld zijn, lijdt geen twijfel. De tsaar nodigt Joséphine uit om in Sint Petersburg te wonen. Zo ver komt het niet: tijdens een gezamenlijke wandeling loopt de voormalig keizerin een longontsteking op, waaraan ze korte tijd later overlijdt. De band tussen Alexander en de ex-keizerin krijgt een vervolg: hij koopt haar beroemde kunstcollectie en wordt daarmee eigenaar van een indrukwekkende hoeveelheid schilderijen en andere kunstvoorwerpen, waaronder werk van meesters als Rembrandt en Potter. Haar kunstcollectie zou grotendeels terechtkomen in de Hermitage in St. Petersburg. Veel topstukken daaruit worden nu voor het eerst in Nederland geëxposeerd. Behalve de kunstvoorwerpen geven ook de persoonlijke bezittingen, kledingstukken, wapens etc. een beeld van drie mensen wier levens door liefde, vriendschap én oorlog aan elkaar verbonden waren. Alexander, Napoleon & Joséphine, een verhaal van vriendschap, oorlog en kunst uit de Hermitage. Te zien in Hermitage Amsterdam, Amstel 51, tot 8 november 2015. Nadere informatie: www.hermitage.nl