De rol van koningin Wilhelmina in de on­af­han­ke­lijk­heid van Indonesië

De rol van koningin Wilhelmina tijdens de Tweede Wereldoorlog is bij veel mensen bekend, denk bijvoorbeeld aan de toespraken op Radio Oranje in 1940. Er is echter minder bekend over haar houding in de kwestie rondom de onafhankelijkheid van het toenmalige Nederlands-Indië. In de jaren na de Tweede Wereldoorlog liep de spanning hoog op tussen Nederland en het huidige Indonesië. In deze jaren sprak Wilhelmina zich uit over de toekomst van de overzeese gebieden. Wat heeft ze precies gezegd, en wat was haar rol in dit verhaal?

Lees verder onder de foto.

Beroemde radiotoespraak

Tijdens haar beroemde radiotoespraak op 7 december 1942 vanuit Londen sprak Wilhelmina revolutionaire woorden. Via Radio Oranje kondigde ze aan dat Nederlands-Indië "na de oorlog een nieuwe vorm van samenwerking" mocht verwachten. De verwachting was dat Nederlands-Indië meer zelfstandigheid zou krijgen, binnen een gelijkwaardig koninkrijksverband. Het klonk als een doorbraak in de koloniale verhoudingen, maar het bleef lange tijd onduidelijk wat deze woorden in de praktijk zouden betekenen.

Koningin Wilhelmina

Nederlands-Indië mag na de oorlog een nieuwe vorm van samenwerking verwachten.

Lees verder onder de foto.

Een belangrijke overweging in die tijd was dat het verlies van Nederlands-Indië voor Nederland zou leiden tot minder welvaart. Koningin Wilhelmina deelde deze opvatting. Tijdens haar toespraak in 1942 stond er veel druk op het koloniale bestuur. De Nederlandse regering bevond zich in ballingschap en Nederlands-Indië was bezet door Japan, wat geen ideale situatie was. De Nederlandse regering overwoog hervormingen, maar volledige onafhankelijkheid was nog te vergaand. Wilhelmina en haar regering leken eerder te streven naar een federatief model, waarbij Nederlands-Indië meer autonomie zou krijgen, maar nog steeds onder de kroon zou blijven.

Lees verder onder de foto's.

Hoofdpijndossier

Na de Tweede Wereldoorlog keerde Nederland terug naar Nederlands-Indië met de intentie om het gezag te herstellen. De uitspraken van Wilhelmina bleken in de praktijk moeilijk te handhaven en de vraag naar onafhankelijkheid in Nederlands-Indië nam na de Japanse bezetting alleen maar toe. Toen Soekarno en Hatta op 17 augustus 1945 de onafhankelijkheid proclameerden, was de reactie van Den Haag terughoudend en negatief. Nederland richtte zich voornamelijk op het herstel van de kolonie, niet op directe onafhankelijkheid – ondanks de suggestieve uitspraken van de koningin in haar radiotoespraak drie jaar eerder. Wilhelmina wilde prinses Juliana niet met dit hoofdpijndossier belasten en besloot het zelf af te handelen tijdens haar regeerperiode.

Lees verder onder de foto.

Strijdhaftigheid

Er zijn ook vergelijkingen te maken tussen de opstelling van koningin Wilhelmina in de Tweede Wereldoorlog en tijdens de Onafhankelijkheidsoorlog. "Wilhelmina wilde met dezelfde strijdvaardigheid die ze tijdens de oorlog had gehad het republikeins extremisme in Indonesië onderdrukken", aldus Jelle Gaemers in de documentaire Wilhelmina, een leven voor de troon.

Lees verder onder de foto's.

Veel te ver

Historicus Simone Lamain zegt over Wilhelmina in dezelfde documentaire: "Wilhelmina had een hoge pet op van vernieuwing, maar deze vernieuwing ging voor haar veel te ver. Wilhelmina begreep heus wel dat er veranderingen moesten komen, maar dan zat ze eerder te denken aan een zelfstandig Indonesië binnen het rijk." Overigens is Wilhelmina nooit zelf in Nederlands-Indië geweest, dat vond ze veel te ver, aldus Lamain.

Simone Lamain

Overigens is Wilhelmina nooit zelf in Nederlands-Indië geweest, dat vond ze veel te ver.

Toch bleef Wilhelmina in haar nadagen opmerkelijk uitgesproken over de kwestie Nederlands-Indië. In haar memoires uit 1959 schreef ze dat het vertrek uit Indië “een zedelijke schuld” was die Nederland op zich had geladen. Dat laat iets zien van het ethische dilemma waar ze mee zat. Daarmee liet ze ook blijken dat ze wel begreep dat het tijd was voor verandering. Haar verhouding tot de kolonie was dus niet alleen plichtsgetrouwheid, maar ook een worsteling met de reacties vanuit de internationale politiek. De Verenigde Naties waren namelijk absoluut niet gelukkig met de politionele acties van Nederland. Uiteindelijk heeft ze contact gezocht met Roosevelt en Churchill en maakte een beslissing in een radiotoespraak in 1948.

Lees verder onder de foto.

De uiteindelijke beslissing

"Ik wil dat u weet dat de volkeren van ons koninkrijk een gedenkwaardig doel hebben bereikt. Een vrij en federatief Indonesië gaat z'n plaats innemen tussen de democratische landen van de wereld." Kortom, een einde aan de kolonie Nederlands-Indië. Vlak voor haar abdicatie tekende ze in september 1948 de onafhankelijkheid van Indonesië. Dit toont aan dat ze dit dossier nog zelf graag wilde afronden en het niet doorschoof naar prinses Juliana, aldus Lamain. "Ze heeft dat zelf zo willen afsluiten op die manier."

Lees verder onder de foto.

Simone Lamain

Ze heeft dat zelf zo willen afsluiten op die manier.

Wilhelmina’s rol had dus twee kanten. Aan de ene kant zag ze in dat verandering nodig was, maar aan de andere kant betekende dat niet dat ze voor onafhankelijkheid was. Met haar toespraken in 1942 en 1948 doorbrak ze een stilzwijgen, maar in de politieke praktijk gaf de Nederlandse regering pas veel later gehoor aan de onafhankelijkheidsstrijd. De woorden van de koningin bleken vooruitstrevender dan het beleid dat volgde. Haar band met Nederlands-Indië laat niet alleen zien wat er vroeger gebeurde, maar vooral de spanningen tussen wat het koningshuis wilde, wat er echt gebeurde en hoe ze dat probeerden te sturen.

Beeld: ANP/Nationaal Archief